ایران روابط با حاشیه خلیج فارس را بروز رسانی می کند؛ امارات، شتاب دهنده صادرات و واردات
امارات متحده عربی طی چندین دهه گذشته همچون اکثر کشورهای حاشیه خلیج فارس توانسته روند صعودی رشد اقتصاد خود را حفظ کند و در حال حاضر با توجه به میزان بالای جذب سرمایه گذار خارجی و ریسک پایین برای آغاز کسب و کار از ثبات اقتصادی قابل توجهی نیز برخوردار است.
کارواشتغال از بازار: صنعت و زیرساخت لجستیک و حمل و نقل توسعه یافته و گسترده بخشی از تجارت ابوظبی را تشکیل می دهد، اما حجم قابل توجهی از آمارهای تجاری این کشور هم مختص کالاهای لوکس، تجارت الماس، طلا و فلزات گران بها، اسب‌های نژاد خالص و خزندگان است.
به گفته فعالان اقتصادی، امارات یکی از پایلوت های صادرات مجدد و واردات برای ایران محسوب می شود و طی سالیان اخیر و به ویژه در دوره جنگ اقتصادی علیه ایران نقش شاهراه تجاری ایران به بسیاری از کشورها را ایفا می کند. طبق آمار وزارت خارجه نزدیک به ٤٠٠ هزار نفر ایرانی در امارات زندگی می‌کنند که حجم سرمایه و مبادلات تجاری و مالی آنها رقمی در حدود ٢٠٠ میلیارد دلار برآورد می شود.
روابط ایران و امارات دارای فراز و نشیب های بسیاری بوده که البته هیچ گاه این مناسبات به سمت قطع روابط پیش نرفته است، اما به دلیل تحریم های روزافزون و فشارهای آمریکا، دو کشور در روابط و دادوستد های خود به ناچار احتیاط بیشتری را مدنظر قرار داده اند. البته تیرگی چند ساله روابط ایران و عربستان نیز خود دلیل دیگری برای کاهش تعاملات تجاری دو طرف بوده است. امارات در زمان حمله به سفارت عربستان در ایران سطح روابط خود با تهران را به کاردار کاهش داد، اما مرداد ماه سال گذشته وزارت خارجه این شیخ نشین حاشیه خلیج فارس اعلام کرد در چارچوب سیاست تحکیم روابط با ایران، مناسبات دیپلماتیک خود با همسایه شمالی را به سطح سفیر ارتقاء می دهد.
البته به نظر می رسد در پی توافق ایران و عربستان برای رفع تنش ها، روابط تهران و ابوظبی نیز در جنبه های اقتصادی و سیاسی بیش از پیش شکوفا شود. امارات همراه بحرین یکی از معدود کشورهای عرب خلیج فارس است که در چارچوب پیمان ابراهیم دولت دونالد ترامپ، اسرائیل را به رسمیت شناخت. ایران به رغم محکوم کردن به رسمیت شناختن اسرائیل از سوی کشورهای اسلامی، روابط دیپلماتیک خود با امارات را پس از این اقدام قطع نکرد.
زیرساخت ه ای مناسب امارات در تجارت با جهان به ویژه در حوزه حمل و نقل دریایی و جا به جایی کشتی‌هایی با ظرفیت کانتینری بالا و حضور تجار و صنعتگران در این کشور برای برخورداری از مزایای تجاری و تکمیل حلقه های پایانی زنجیره تولیدی کالاهای متنوع خود در قالب هایی نظیر بسته بندی، از دلایل توسعه روابط تجاری ایران با این کشور طی دهه‌های گذشته بوده است
زیرساخت‌های مناسب امارات در تجارت با جهان به ویژه در حوزه حمل و نقل دریایی و جا به جایی کشتی‌هایی با ظرفیت کانتینری بالا و حضور تجار و صنعتگران در این کشور برای برخورداری از مزایای تجاری و تکمیل حلقه های پایانی زنجیره تولیدی کالاهای متنوع خود در قالب هایی نظیر بسته بندی، از دلایل توسعه روابط تجاری ایران با این کشور طی دهه‌های گذشته بوده است.
امارات با برخورداری از چندین بندر بزرگ و اصلی از جایگاه مطلوبی به لحاظ صادرات مجدد برخوردار است که فرصت های قابل توجهی برای بازرگانان ایران نه فقط در حوزه محصولات معدنی و نفت خام و محصولات کشاورزی، بلکه برای صادرات محصولات با پیچیدگی و سطح فناوری بالاتر که در حال حاضر نیز جزو اقلام صادراتی ایران به‌شمار می‌روند، فراهم می کند.
بدین سان تا زمان برطرف شدن کامل محدودیت های تجاری و مالی ایران، بخش خصوصی کشور می تواند از ظرفیت ری اکسپورت وسیع موجود در اقتصاد امارات برای حفظ حیات تجاری خود استفاده کرده و این کشور به عنوان یک سکو برای صادرات کالاهای ایرانی عمل کند، چرا که با توجه به محدودیت های بانکی و تجاری موجود برای ایران، این کشور قادر به فعالیت و حضور مستقیم در بازارهای بین المللی نیست، اما تمایل امارات به استراتژی صادرات مجدد این فرصت را به وجود آورده است که تاجران ایرانی کالاهای خود را با حاشیه سود کمتر به امارات صادر کنند و از این طریق تا زمانی که محدودیت های موجود رفع شود، هم سهم خود در بازارهای بین المللی را حفظ کنند و هم از بنیه تولیدی و صادراتی کشور در مقابل تحریم‌ها محافظت می‌کنند.
دوبی به عنوان قلب تجارت امارات دارای دو بندر اصلی می باشد که بندر رشید و بندر جبل علی نام دارند. این بنادر جز بزرگترین پایانه ها در جهان برای ورود و خروج کانتینر های کوچک و بزرگ می باشد. وسعت بندر جبل علی بیشتر از بندر رشید است و این بندر به عنوان یکی از بزرگترین بنادر ترانزیتی جهان و به عنوان قطبی مهم در شبکه تجارت بین المللی به شمار می رود. این بندر متصل کننده بازارهای شرقی و غربی به یکدیگر می باشد. در حال حاضر بندر جبل علی بیش از ۶۵ بندر و پایانه دریایی را در قاره های مختلف جهان تحت پوشش خود دارد؛ از طرفی به ۳۴۰ بندر در دنیا متصل است. همچنین مجهز به ۲۳ اسکله و ۷۸ جرثقیل برای رفع نیاز کشتی های کانتینری بزرگ می باشد. در حال حاضر بندر جبل علی با بیش از ۱۰۰ بندر بزرگ در نقاط مختلف جهان، ارتباط تجاری گسترده ای دارد.
از سوی دیگر، نیروی کار ارزان، منابع معدنی و منابع انرژی نفت و گاز عظیم در ایران می تواند مشوق سرمایه گذاران اماراتی در این کشور باشد. با توجه به ظرفیت های عظیم ایران در حوزه‌هایی همچون اکتشاف و استخراج معادن با محوریت مس، روی، کشت گلخانه ای و تولید محصولات کشاورزی، پتروشیمی، خدمات فنی و مهندسی و ساخت هتل میتوان با ارائه مشوق سرمایه گذاران اماراتی را متوجه پتانسیل اقتصادی قابل توجه کشور کرد تا با سرمایه گذاری هایی به صورت جوینت ونچر میان شرکت های ایرانی و اماراتی صادرات محصول نهایی را به کشورهای ثالث آغاز کرد.
در همین راستا، پیش تر عبدالله المزروعی رئیس اتحادیه اتاق‌های بازرگانی امارات گفته بود: این کشور آمادگی دارد تا به عنوان شریک نخست تجاری ایران معرفی شود. وی در ادامه گفته بود: برای ما در امارات همکاری با ایران به معنی اتصال با کشورهای آسیای میانه و افغانستان است و از این رو از فرصت های ترانزیتی ایران نیز می توانیم استفاده کنیم. باید در نظر داشت که ایران صرفاً یک بازار ۸۰ میلیونی برای امارات نیست، بلکه از نظر جغرافیایی شاهراه ارتباطی منطقه به شمار می آید و ظرفیت های ترانزیتی مشترک میان دو کشور نیز بسیار بالا است
اخیرا نیز مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی ایران در دیدار با «سیف محمد الزعابی» سفیر این کشور در تهران، اظهار کرده است: «خوشبختانه روابط دو کشور در دو سال اخیر به شکل ملموسی در تمام حوزه های سیاسی، اقتصادی، تجاری و گردشگری رو به توسعه بوده و امیدواریم این روند با سرعت و شتاب بیشتری در سال های آینده ادامه یابد.»
نگاهی به مختصات روابط تجاری
میزان واردات ایران از امارات طی ۴ ماهه نخست سال جاری ۵.۸۰۰ میلیارد دلار و صادرات به این کشور ۱.۷۷۰ میلیون دلار بوده است. طی بازه زمانی یاد شده امارات عمده واردکننده کالا به ایران محسوب می شود و ۳۰ درصد از کل ارزش واردات کشور از این مقصد صورت گرفته است.
میزان صادرات ایران به امارات در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۷ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار و میزان واردات آن ۱۷ میلیون و ۲۰۰ میلیون دلار بوده است. این رقم در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۱ میلیارد دلار بوده که شامل ۱۶.۵ میلیارد دلار واردات از امارات و ۴.۵ میلیارد دلار صادرات به امارات بوده است. تجارت این دو همسایه آبی در سال ۹۹ رقمی حدود ۱۴ میلیارد و ۲۷۹ میلیون دلار و در سال پیش از آن رقمی حدود ۱۳ میلیارد و ۳۰۷ میلیون دلار بوده است.
میزان صادرات ایران به امارات در سال ۱۳۹۹ حدود ۴ میلیارد و ۶۲۴ میلیون دلار و میزان واردات نیز ۹ میلیارد و ۶۵۵ میلیون دلار بوده است به همین ترتیب حجم صادرات و واردات ایران از امارات در سال ۹۸ حدود ۴.۵ و ۹ میلیارد دلار بوده است.
به طور کلی بررسی تجارت ایران با امارات متحده عربی طی سال های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۱ نشان می دهد که روند صادرات کشور در مقایسه با سال های قبل از تحریم تحت تاثیر محدودیت های ایجاد شده روندی نزولی داشته است؛ علاوه‌بر این، روند فزاینده رشد وزن صادرات نسبت به رشد ارزش صادرات پـس از سال ۱۳۹۸ تا سال ۱۳۹۹ نشان از ارائه تخفیفات با هدف توسعه صادرات دارد. البته باید این نکته را مد نظر قـرار داد که از سال ۱۳۹۹ اگرچه ارزش صادرات در یک روند ملایم رو به رشد بوده است، اما وزن صادرات با کاهش منفی ۳۱ درصدی مواجه شده که می‌تواند نشان‌دهنده قیمت بالاتر کالاهای صادراتی ایران طی این سال باشد. رشد ارزش و وزن صادرات (رشد حدود ۳/۸ درصدی در وزن و ۶/۲۷ درصدی در ارزش) در سال ۱۴۰۰ نشان از توسعه روند تجارت ایران با امارات در هر دو سطح دارد. بررسی روند واردات ایران طی سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ نشان می دهد که با خروج آمریکا از برجام و آغاز فرآیند تحریم ها، هم ارزش و هم وزن واردات روندی صعودی را آغاز کرده است.
این روند از سال ۱۳۹۹ با کاهش محدودیت های ناشی از همه‌گیری با رشد بیشتری ادامه پیدا کرد، اما از سال ۱۴۰۰ با شتاب بسیار کمتری رشد داشته است؛ در واقع از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ وزن واردات ۶/۱۴۷ درصد و ارزش آن ۴/۶۹ درصد رشد داشته است، اما در سال ۱۴۰۱ رشد حدود ۳/۳ درصدی در وزن و ۲/۱۱ درصدی در ارزش واردات ایران از امارات به ثبت رسیده است.
با بررسی داده های آماری، چنین بر می آید که امارات در گروه کالایی ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی و اجزاء و قطعات آنها بیش از ۶۰ درصد نیاز وارداتی ایران را تامین می کند که عمدتا شامل دستگاه های تلفن، گوشی موبایل و کامپیوتر (لپتاپ و تبلت) است. همچنین ایران یک سوم غلات مورد نیاز خود را از طریق نقش امارات به عنوان پایگاه واردات مجدد تامین میکند. در سایر گروه های کالایی نیز بیش از یک چهارم نیازهای وارداتی ایران از طریق امارات تامین می شود که بخش قابل توجهی از آن در قالب صادرات مجدد از این کشور ساماندهی شده است.
به طور کلی ایران تنها دو درصد از نیازهای وارداتی امارات را تامین می کند و این در حالی است که علاوه بر توان داخلی ایران، پتانسیل بالایی برای توسعه صادرات به این کشور براساس نیازهای وارداتی آن و امکان صادرات مجدد از این کشور وجود دارد.
سنگ معدن و کنسانتره آهن، کاتدهای مس و محصولات نیمه تمام از آهن یا فولاد نیز سه کالایی هستند که از قوی ترین پتانسیل تقاضا در امارات متحده عربی برخوردارند
مشتقات نفتی، فلزات (آهن، فولاد و مس، میوه و سبزیجات و محصولات کشاورزی و غذایی، خشکبار، سیمان، سنگ های قیمتی، سنگ های ساختمانی عمده صادرات ایران به امارات است که در این میان جای خالی محصولاتی همچون محصولات دارویی، کالاهای دانش بنیان و دارای ارزش افزوده و ماشین آلات صنعتی به شدت احساس می شود.
محصولات با بیشترین پتانسیل صادراتی از ایران به امارات متحده عربی عبارتند از محصولات نیمه‌تمام آهن یا فولاد، پسته و خرمای تازه یا خشک. ایران در عین حال بالاترین ظرفیت عرضـه را در شمش آهن و فولاد غیر آلیاژی، زعفران و پسته داراست. سنگ معدن و کنسانتره آهن، کاتدهای مس و محصولات نیمه تمام از آهن یا فولاد نیز سه کالایی هستند که از قوی‌ترین پتانسیل تقاضا در امارات متحده عربی برخوردارند.
موانع صادرات محصولات کشاورزی به امارات
موقعیت اقلیمی و بیابانی امارات، عدم وجود خاک حاصلخیز و فقدان بارندگی کافی این کشور را به یکی از وارد کنندگان عمده مواد غذایی مبدل کرده است. این کشور در سال ۲۰۲۰ حدود ۱۴ میلیارد دلار واردات مواد غذایی داشته است که در مقایسه با سال ۲۰۱۰ رشد ۱۲ میلیارد دلاری داشته است که فرصت بسیار مناسبی را برای توسعه صادرات مواد غذایی و محصولات کشاورزی از سوی تجار ایرانی به این کشور فراهم می کند که لازمه تحقق این هدف تامین استانداردهای کیفی مدنظر امارات و رقابت پذیری بهای تمام شده کالا است.
اما در عین حال عدم زیرساخت مناسب لجستیکی بزرگترین ترمز صادرات ایران به این کشور به شمار می آید. وضعیت نامناسب حمل و نقل محصولات کشاورزی از استان‌ها و شهرهای جنوبی ایران به کشورهای حوزه خلیج فارس که با کشتی‌های فرسوده نظیر لنج‌های سنتی چوبی صورت می گیرد سبب فساد و نابودی محصولاتی چون میوه و سبزیجات می شود و از این رو مدرنسازی، نوسازی و بهسازی ناوگان حمل و نقل دریایی و تجهیز آنها به کانتینرهای یخچال دار و تامین سردخانه های لازم برای حفظ کیفیت محصولات غذایی در کانون اولویت قرار دارد.
به رغم روند رو به رشد مبادلات تجاری میان تهران و دبی و نیاز امارات به امنیت غذایی، متاسفانه زیرساخت نامناسب در صادرات محصولات کشاورزی و تولیدات داخلی سبب تداوم روند سنتی صادرات این محصولات، توقف ارسال محصولات غذایی دارای ارزش افزوده و از دست رفتن فرصت های صادراتی به این مقصد می شود
در واقع به رغم روند رو به رشد مبادلات تجاری میان این دو همسایه آبی و نیاز امارات به امنیت غذایی، متاسفانه زیرساخت نامناسب در صادرات محصولات کشاورزی و تولیدات داخلی سبب تداوم روند سنتی صادرات این محصولات، توقف ارسال محصولات غذایی دارای ارزش افزوده و از دست رفتن فرصت های صادراتی به این مقصد می شود.
نتیجه
با فروکش کردن همه‌گیری کرونا و رفع محدودیت‌ها، اقتصاد دوبی به حضور صنعتگران و بازرگانان و گردشگران ایرانی نیاز جدی دارد. با وجود تمامی محدودیت‌ها علیه تجار و شرکت‌های ایرانی در امارات، این کشور کماکان در مقایسه با سایر کشورهای منطقـه خلیج فارس، وضعیت بهتری برای فعالیت اقتصادی شرکت‌های ایرانی دارد. علاوه بر آنکه شتاب توسعه زیرساخت ها در دبی و تسهیل هرچـه بیشتر فضـای کسب و کار و تجارت در این کشور، با سایر مناطق این حوزه قابل قیاس نیست.
در چنین شرایطی بهترین راه حل برای تصمیم سازان ایرانی می تواند این باشد که با اتخاذ برنامه ای بلند مدت، کشورهای دیگر منطقه از جمله عمان و قطر را به عنوان بازار هدف سال‌های آتی صادرات ایران تعیین کرده و از هم اکنون برای آن برنامه ریزی کنند. دبی شهری است با زیرساخت های تجاری اما در عمان و قطر که سال‌ها با اقتصاد مبتنی بر نفت و گاز اداره شده کمتر زیرساخت های تجاری و اقتصادی شکل گرفته است.
به طور کلی سخت گیری بانک های اماراتی برای حساب های ایرانی، ضعف در بارگیری در اسکله های خلیج فارس، نبود ثبات در اقتصاد کلان ایران، فقدان ثبات در روند و محیط صادرات از نظر وضع قوانین و مقررات متعدد، لزوم فعال‌سازی انعقاد موافقت‌نامه تجاری ترجیحی آزاد و مشوق‌های لازم برای صادرکنندگان از جمله موانع و خلأ‌ها در تجارت تهران و دبی است و در همین راستا لزوم تقویت شرکت های کوچک و متوسط صادراتی و مشارکت شرکت های بزرگ تر با خلق زنجیره ارزش مشترک در ایران و دبی برای توسعه روابط و حضور سرمایه گذار و تاجران اماراتی در ایران با هدف افزایش تحریم ناپذیری ایران نیز می تواند در شرایط فعلی بسیار کمک کننده باشد.