کارواشتغال به نقل از بازار؛  طی ۲ سال اخیر و به ویژه پس از تحریم‌ های سنگین غرب علیه روسیه به نظر می‌ رسد که روابط تجاری ایران و روسیه گسترش پیدا کرده و یا دو طرف دست کم برنامه‌ های ویژه‌ای برای گسترش روابط تجاری خود دارند، از آنجایی که روسیه بعد از دست دادن بازار غرب به دنبال بازارهای جدید به ویژه در آسیا بوده است، طبیعتا این امر منجر به تعمیق روابط تجاری ایران و روسیه شده است.

هر چند که در جاهایی حضور روسیه در بازار چین به زیان ایران تمام شده است. به عنوان مثال، حضور روسیه در بازارهای آسیایی برای برخی از محصولات ایرانی از جمله نفت و یا محصولات معدنی و فولادی گران تمام شد، چرا که روسیه محصولات خود را در راستای جذب بازار با تخفیف به فروش می‌ رساند و ایران نیز در این راستا مجبور شد تخفیفات بیشتری ارائه دهد تا دست کم بتواند بازارهای صادراتی خود را همچنان حفظ کند، اما دو کشور کماکان بر تقویت همه جانبه تعاملات اقتصادی تمرکز دارند. چنانکه ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در پنجمین سفر خود به تهران در تیر ماه سال گذشته که پس از جنگ اوکراین و تحریم‌های یک‌جانبه غرب صورت گرفت، نشان داد درصدد است روابط با تهران را هر چه زودتر به سطح شراکت استراتژیک برساند.

روسیه دومین کشور پهناور جهان با ۱۴۶ میلیون نفر جمعیت، مالک بزرگترین منابع گازی است و دومین صادر کننده بزرگ نفت در دنیا، صادر کننده بزرگ غلات، تجهیزات نظامی و دارنده بزرگترین ناوگان ماهیگیری در جهان به شمار می آید، اما با وجود تمامی این قابلیت ها در بخش هایی همچون محصولات کشاورزی، محصولات شیمیایی و پلاستیکی و فلزی دارای ظرفیت های خالی است که با توجه به دست بالای ایران در این حوزه ها تامین آن ها توسط شرکت های ایرانی علاوه بر ارزآوری و انباشت ثروت برای ایران سبب استحکام بیشتر پیوندها میان دو کشوری خواهد شد که تحت تحریم های آمریکا و اروپا قرار گرفته اند.

مختصات تجارت دوجانبه و موانع رشد مناسبات اقتصادی

بر اساس آمار گمرک، از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۰ صادرات ایران به روسیه به میزان تقریبی ۳۳۰ تا ۳۷۰ میلیون دلار در نوسان بوده، اما این مقدار با تحریم‌های آمریکا در سال ۱۳۹۱ به ۵۰۱ میلیون دلار رسیده است. این مساله در سال‌های بعد روند معکوسی را طی کرده و به کمتر از ۳۰۰ میلیون تا سال ۱۳۹۷ می‌رسد. روند بعدی از سال ۱۳۹۸ و با مطرح شدن حضور ایران در اتحادیه اقتصادی اورآسیا شروع شده و با اراده حاکمیتی که حول این موضوع شکل گرفت، حجم صادرات ایران به روسیه به بیش از ۵۰۰ میلیون دلار رسید. طی این مدت واردات ایران نیز از حدود یک‌میلیارد دلار در سال‌های ۱۳۸۷ و ۱۳۸۸ به ۱.۶ میلیارد دلار در دوسال اخیر رسیده است.

نگاهی به آمارهای صادرات ایران به روسیه طی شش ماهه نخست سال ۱۴۰۲ نشان می دهد که حجم تجارت میان دو کشور در این بازه زمانی حدود ۱.۴ میلیارد دلار (۴۴۰ میلیون دلار صادرات و ۹۲۵ میلیون دلار واردات) بوده که رشد ۱۱.۵ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل داشته است.

هم چنین حجم صادرات ایران به روسیه در سال گذشته و مقایسه آن با سال ۱۴۰۰ نشان دهنده رشد ۲۵ درصدی از نظر وزنی، افزایش ۵۷ درصدی از نظر ارزش ریالی و رشد ۲۹ درصدی از نظر ارزش دلاری است. صادرات ایران به روسیه در سال‌های اخیر عمدتا مربوط به محصولات کشاورزی به‌ویژه میوه‌جات، سبزیجات، صیفی‌جات و خشکبار بوده است.

در سال ۱۴۰۱، بیش از یک میلیون و ۴۱۹ هزار تن انواع محصولات و کالاهای مختلف به ارزشی بالغ بر ۷۴۳ میلیون و ۸۸۲ هزار دلار از ایران به روسیه صادر شده و این کشور را با یک پله صعود به دهمین مشتری کالاهای ایرانی تبدیل کرده است، هر چند که هدف‌گذاری صادرات ایران به روسیه در سال ۱۴۰۱ بالای یک میلیارد دلار بوده است، اما در این میان روسیه در بین کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا مهمترین مقصد کالاهای صادراتی ایران بوده است. میزان صادرات ایران به روسیه در سال ۱۴۰۰ حدود ۶۰۰ میلیون دلار بوده است که این عدد در مقایسه با مدت مشابه سال ۹۹، رشد ۲۱ درصدی داشته است.

آمارها نشان می‌دهد ارزش کل تجارت ایران و روسیه در سال ۱۴۰۱ به بالاترین حد خود طی پنج سال منتهی به این سال رسیده، اما همچنان سهم ایران در برآورده کردن نیازهای اصلی وارداتی این کشور ناچیز است و تنها توانسته در میان ۱۰ فصل عمده وارداتی روسیه در فصل ۸ (میوه‌های خوراکی، صیفی جات و سبزیجات و خشکبار) حدود پنج درصد از سهم بازار این کشور را از آن خود کند و باید عنوان داشت که از واردات ۱۰۰ میلیارد دلاری بخش خدمات در روسیه (خدمات فنی و مهندسی، گردشگری، ترانزیت و …) ، سهم ایران در این بازار نزدیک به صفر است.

محصولات کشاورزی به‌ویژه غلات (ذرت و جو)، روغن آفتابگردان و محصولات دامی به‌ویژه گوشت، بیشترین سهم را از کالاهای صادراتی روسیه به ایران را تشکیل می دهند. روسیه در دوران تحریم جزو ۱۵ کشور مهم شریک تجاری ایران بوده و در این مدت مهمترین اقلام اساسی از جمله غلات از مبدا آن به کشور وارد شده است. البته ایران به دنبال کسب حجم بیشتری از بازار ۱۰۰میلیارد دلاری روسیه است. بازاری که مشتاق کالاهایی همچون مصالح ساختمانی، محصولات دریایی، لبنیات، خرما، خشکبار، چرم، لباس، کیف و کفش ایرانی است.

افزون بر این، به عنوان مثال ظرفیت بسیار مناسبی برای صادرات محصولات پتروشیمی به روسیه وجود دارد و استراتژی صحیح برای افزایش صادرات محصولات پتروشیمی نه تنها مانع خام فروشی مواد اولیه هیدروکربوری (مانند نفت خام و گاز طبیعی) می شود، بلکه باعث افزایش رشد اقتصادی و کاهش نرخ بیکاری نیز می شود.

البته گام هایی در خصوص صادرات محصولات پتروشیمی ایرانی به روسیه در حال انجام است. خرداد ماه سال جاری شماری از شرکت‌های فعال در صنعت پتروشیمی ایران با حضور در سیزدهمین نمایشگاه بین‌المللی روس‌پلاست، مذاکرات و فعالیت‌های خود را برای حضور در بازار روسیه متمرکز کرده اند. ایران در ۶ ماهه سال جاری حدود ۹ میلیون دلار کاتالیست به روسیه صادر کرده و به دنبال افزایش این عدد است.

بهمن ماه گذشته نیز حسن عباس‌زاده مدیر برنامه‌ریزی و توسعه شرکت ملی صنایع پتروشیمی درباره روند ادامه همکاری و مشارکت‌های ایران و روسیه در صنعت پتروشیمی با بیان اینکه یک قرارداد فروش محصول از طریق آموزش و تبادل نیروهای آموزشی میان دو کشور انجام شده است، افزوده بود: انتظار داریم در آینده ای نزدیک حجم مبادلات و صادرات مواد شیمیایی و کاتالیست‌ها از سوی ایران به بازار روسیه افزایش یابد.

موضوع انتقال ارز، عدم شناخت تجار ایرانی از بازار روسیه، مسایل گمرکی، بیمه‌ای، حمل‌ونقل و لجستیک ضعیف از جمله مهمترین چالش‌های پیش روی گسترش تجارت دو کشور است

به باور کارشناسان موضوع انتقال ارز، عدم شناخت تجار ایرانی از بازار روسیه، مسایل گمرکی، بیمه‌ای، حمل‌ونقل و لجستیک ضعیف از جمله مهمترین چالش‌های پیش روی گسترش تجارت دو کشور است. علت دیگر کاهش سهم صادرات ایران به مسکو را می توان عملیاتی نشدن کریدور شمال-جنوب و بخصوص خط ریلی رشت-آستارا قلمداد کرد. اردیبهشت ماه سال جاری ایران و روسیه سند احداث خط ریلی رشت- آستارا را به امضا رساندند و طراحی پروژه راه آهن رشت آستارا تا پایان سال ۲۰۲۳ انجام می شود و عملیات اجرایی آن نیز اوایل سال ۲۰۲۴ آغاز خواهد شد.

در حال حاضر قریب به اتفاق بنادر دریای خزر در حالت واقعی عملکرد ضعیف تری در مقایسه با ظرفیت واقعی خود چه در بخش کانتینری و چه در بخش غیرکانتینری دارند و از حداکثر ظرفیت عملیاتی معادل ۶۵ تا ۷۰‌درصد استفاده می کنند که این موضوع نشان‌دهنده وجود ظرفیت خالی در بنادر دریای خزر و پتانسیل بالای این بنادر در جذب بخشی از بازار تجارت بین‌المللی است. افزون براین، به علت نقص ناوگان حمل و نقل دریایی ایران همچنان مسیر اصلی صادرات ایران به روسیه، از طریق مرز زمینی آستارا و از مسیر کشور آذربایجان است و علی‌رغم وجود مرز آبی دو کشور به دلیل کمبود کانتینرهای یخچالی مخصوص حمل مواد غذایی و کشاورزی و ضعف ناوگان دریایی استفاده کافی از حمل و نقل دریایی برده نمی شود.

در روسیه نیز، رسوب‌گذاری دهانه رود ولگاست سب ساز تردد کشتی‌های باری با حداقل ظرفیت در این رود بزرگ شده است که البته دولت فدرال روسیه بودجه لازم را برای حل این مشکل اختصاص داده و در آینده نزدیک لایروبی دهانه این رود آغاز و مشکل تردد کشتی‌های باری حل خواهد شد. فقدان ظرفیت لازم در بندر مخاچ قلعه روسیه نیز خود به مشکلات زیرساختی دامن زده است.

در این میان ایران با هدف افزایش تعاملات تجاری خود با کشورهای حاشیه دریای خزر از جمله روسیه اقداماتی نیز صورت داده است که از جمله آن می توان به سرمایه‌گذاری ده میلیون دلاری گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران در بندر سالیانکا (واقع در رودخانه ولگا) جهت افزایش ظرفیت، توسعه بندر، زیرساخت و خرید کشتی و استقرار خطوط کشتیرانی منظم با روسیه اشاره کرد، اما به صورت کلی عدم راه اندازی کامل کریدور شمال-جنوب و فقدان تعداد مکفی یخچال های کانتینردار از موانع اصلی توسعه تعاملات تجاری میان دو کشور به شمار می آیند.

تعامل برد-برد در هم افزایی تجاری در اوراسیا

بر اساس گزارشات قرار است توافق تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (متشکل از بلاروس، قزاقستان، روسیه، قرقیزستان و ارمنستان) در سال جاری میلادی به امضا برسد. پیش از این تجارت ایران و اوراسیا ۲.۵ میلیارد دلار بود و در حال حاضر به ۵ میلیارد دلار رسیده است و بر اساس برززسی ها این رقم تا ۲۰ میلیارد دلار قابل افزایش است.

انتظار می‌رود تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ایران این امکان را بدهد که انزوای تحمیل شده توسط تحریم‌های اقتصادی آمریکا را از طریق روابط اقتصادی رو به رشد با اعضای اتحادیه تحت توافقنامه‌های اقتصادی و فناوری که همکاری را تحمیل می‌کند، بشکند، خصوصا آن که روسیه به عنوان موتور پیشران این اتحادیه روابط استراتژیکی با ایران دارد

افق تجاری موقت موجود بین اوراسیا و ایران نتایج مثبتی را به همراه داشته است. تا پایان سال ۲۰۲۱، تجارت دوجانبه ۷۳.۵ درصد افزایش یافت و به ۵ میلیارد دلار رسید، در حالی که صادرات اوراسیا به ایران ۲.۱ برابر شد و به ۳.۴ میلیارد دلار رسید. انتظار می‌رود تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ایران این امکان را بدهد که انزوای تحمیل شده توسط تحریم‌های اقتصادی آمریکا را از طریق روابط اقتصادی رو به رشد با اعضای اتحادیه تحت توافقنامه‌های اقتصادی و فناوری که همکاری را تحمیل می‌کند، بشکند، خصوصا آن که روسیه به عنوان موتور پیشران این اتحادیه روابط استراتژیکی با ایران دارد.

با توجه به رهبری روسیه در اتحادیه اوراسیا و موقعیت مهم این کشور در آن، در چارچوب همکاری‌های اقتصادی، سیاسی و نظامی که ویژگی‌های آن بین دو کشور آشکارتر شده است، به ایران کمک می‌کند تا این مزیت مهم اقتصادی را در این برهه حساس به دست آورد. حمایت روسیه از امضای توافقنامه تجارت آزاد ایران با اتحادیه نیز در راستای تمایل روسیه و ایران برای تقویت روابط تجاری و تلاش آنها برای رسیدن به سقف ۴۰ میلیارد دلار است.

به گفته رحمت‌الله خرمالی، مدیرکل آسیای میانه، قفقاز و روسیه سازمان توسعه تجارت، صادرات ایران به کشورهای آسیای میانه، قفقاز و روسیه در سال ۱۴۰۱ به بیش از سه میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار رسیده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل، رشد ۱۸ درصدی داشته است. به گفته او صادرات ایران به این کشورها در سال ۱۴۰۰ نیز با رشد ۴۰ درصدی همراه بوده است. در سال ۱۴۰۱ بیشترین صادرات ایران در این حوزه با رقم ۷۴۵ میلیون دلار به فدراسیون روسیه بوده که رشد حدود ۳۰ درصدی داشته است و آذربایجان با ۶۵۰ میلیون دلار، ارمنستان با ۴۶۵ میلیون دلار، ترکمنستان با ۴۶۰ میلیون دلار و ازبکستان با ۲۹۰ میلیون دلار در رتبه‌های بعدی قرار داشته‌اند.

سهم ۱۴ برابری ترکیه نسبت به ایران در صادرات به روسیه

ارقام مرکز آمار ترکیه نشان می‌دهد طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۱ ترکیه سالانه ۴ تا ۵ میلیارد دلار کالا به روسیه فرستاده است. اما این مقدار در سال ۲۰۲۲ به ۹.۳ میلیارد دلار رسیده است.

با شروع جنگ اوکراین صادرات ترکیه به روسیه شدت گرفته و از فوریه سال ۲۰۲۲ تا فوریه ۲۰۲۳ درحالی صادرات ماهانه ترکیه از حدود ۴۴۰ میلیون دلار به بیش از یک میلیارد دلار رسیده و مجموع صادرات این کشور به روسیه طی ۱۲ ماهه دوره جنگ اوکراین نزدیک به ۱۱ میلیارد دلار بوده اما کل صادرات ایران به روسیه در این مدت (از فوریه ۲۰۲۲ تا فوریه ۲۰۲۳) حدود ۷۸۰ میلیون دلار بوده است. طبق آمارها، تا قبل از شروع جنگ روسیه-اوکراین حجم صادرات ترکیه به روسیه ۷ تا ۱۰ برابر صادرات ایران به روسیه بوده اما پس از شروع جنگ، این مقدار به ۱۴ برابر صادرات ایران رسیده است.

خبرگزاری آشوشیتدپرش در تحلیلی با اشاره به این موضوع اعلام کرده بود که تهاجم روسیه به اوکراین و سیاست مبهم آنکارا در حمایت همزمان از ارتش اوکراین و نپیوستن به تحریم‌های غرب علیه روسیه، تاثیر قابل توجهی در رشد تجارت دوطرف داشته است؛ چراکه ترکیه به‌عنوان یک «سکوی تجاری» بین روسیه تحریم شده و غرب اعمال‌کننده تحریم‌ها تبدیل و بسیار به لحاظ مالی منتفع شده است.

اگرچه در آمارهای صادرات ترکیه به روسیه اشاره‌ای به سهم صادرات‌مجدد (ری‌اکسپرت) نشده، اما برخی از کارشناسان می‌گویند ترکیه با زیرکی تمام این نقش را بازی کرده است و بخشی از افزایش صادرات به روسیه می‌تواند ناشی از اقلام مربوط به صادرات‌مجدد باشد.

جمع بندی

به رغم رشد روسیه در حوزه تامین و صدور اقلام اساسی و ماشین آلات صنعتی، این کشور همچنان نیازمند محصولات کشاورزی همچون میوه و خشکبار، محصولات پتروشیمی و مصالح ساختمانی است که ایران با توجه به ظرفیت های وسیع خود در این حوزه ها می تواند دست بالایی داشته باشد.

به ثمر رسیدن هدف گذاری ۷.۵ میلیارد دلاری تجارت دوجانبه میان تهران و مسکو نیازمند اتصال کامل سامانه‌های پیام‌رسان ملی بانک‌های ایران و روسیه برای دورزدن تحریم ها، افزایش صادرات محصولات دارای ارزش افزوده و صنعتی همچون کاتالیست‌ها، تجهیزات پزشکی، توربین‌ها و تجهیزات صنعتی، لوازم خانگی و قطعات خودرو، توسعه ظرفیت کشتیرانی و تکمیل کریدور شمال-جنوب است.