کارواشتغال از بازار؛ گروه بین الملل: در روابط ژاپن با کشورهای شورای خلیج فارس، قطر یکی از اهداکنندگان اصلی تلاش‌های امدادرسانی به زلزله بزرگ ژاپن شرقی بود و همچنین به عنوان واسطه برای بحران گروگان‌گیری گوتو کنجی در سال ۲۰۱۵، زمانی که روزنامه‌نگار آزاد ژاپنی توسط داعش گروگان گرفته شد، ایفای نقش کرد. علاوه بر آن، قطر به تسهیل آزادی ایمن روزنامه نگار دیگر به نام یاسودا جومپی در سال ۲۰۱۸ کمک کرد.

با این حال، به نظر می رسد که ژاپن نقش محدودی در مناقشه شورای همکاری خلیج فارس داشته است. در واقع، به نظر می رسد که مناقشه داخلی شورای همکاری خلیج فارس هیچ تأثیر عملی بر سیاست خارجی ژاپن در منطقه نداشته است. از نظر اقتصادی و روی کاغذ، ژاپن ممکن است دارای منافع حیاتی تحت تأثیر این اختلاف باشد.

قطر سومین تامین کننده ال ان جی و نفت ژاپن است، در حالی که ژاپن با حجم تجارت حدود ۱۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹، به عنوان شریک تجاری شماره یک قطر شناخته شد. در آغاز بحران، شینزو آبه با محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی و امیر قطر تماس گرفت تا حمایت ژاپن از تلاش‌های آشتی کویت را اعلام کند. این مسئله بار دیگر نشان دهنده تمایل ژاپن به عدم جانبداری، مطابق با موقعیت حفاظتی خود در خلیج فارس در طول دهه ها بود.

دلیل اصلی اینکه ژاپن به شدت درگیر بحران نبود، این موضوع بود که قطر به طور معمول به صادرات ال ان جی ادامه داد (درآمدهایی که به ویژه برای غلبه بر اثرات اقتصادی محاصره به آن نیاز داشت). در همین راستا و بدون وقفه در جریان ال ان جی، انگیزه کمی برای ژاپن وجود داشت که در آن شرکت کند. با این حال، برخی دیگر از بخش های اقتصادی در ژاپن آسیب دیدند. وضعیت حمل و نقل به قطر برای شرکت‌های کشتیرانی ژاپنی که به تخلیه بار در دوبی و دوحه عادت داشتند، ناخوشایندتر شد.

این محاصره به این معنی بود که محموله های مقصد قطر باید منتقل و در یک کشتی جداگانه قرار می گرفت که هزینه های حمل و نقل را افزایش می داد. به عنوان مثال، ایواتانی، تاجر بزرگ ژاپنی گاز، در محموله های هلیوم تولیدی خود در قطر که قبلا از طریق عربستان سعودی و امارات صادر می شد، دچار اختلال شد. قطر دومین منبع بزرگ هلیوم ژاپن است و ایواتانی نیمی از بازار هلیوم در ژاپن را در اختیار داشت. از آنجایی که معمولاً از طریق عربستان سعودی و امارات صادر می شد، مسیر دریایی جایگزین، قیمت هلیوم را افزایش داد که همچنین یک جزء کلیدی در ساخت نیمه هادی ها است.

اگرچه مقامات ژاپن آمادگی برای کمک و حمایت از تلاش‌های میانجی‌گری کویت و آمریکا را ابراز کردند، اما نشانه‌های کمی وجود دارد که نشان دهد اقدامات واقعی یا فعالی از سوی ژاپن انجام شده است

اگرچه مقامات ژاپن آمادگی برای کمک و حمایت از تلاش‌های میانجی‌گری کویت و آمریکا را ابراز کردند، اما نشانه‌های کمی وجود دارد که نشان دهد اقدامات واقعی یا فعالی از سوی ژاپن انجام شده است. به عنوان مثال، در سپتامبر ۲۰۱۷، هنگامی که مطبوعات از آندو معاون دبیر مطبوعاتی وزارت امور خارجه در مورد اینکه آیا ژاپن آماده کمک به قطر برای غلبه بر مشکلات محاصره و بازیابی امنیت غذایی است، سوالاتی پرسیدند، او پاسخ داد که کونو، وزیر امور خارجه وقت، به این موضوع خاص اشاره نکرده است؛ در حالی که در جریان سفر خود به دوحه، این بحران مورد بحث قرار گرفت.

منابع مربوط به روابط ژاپن و عربستان و روابط ژاپن و امارات هیچ کاهشی در روابط دوجانبه در نتیجه بحران قطر (یا به هر دلیلی در حدود سال ۲۰۱۷) نشان نمی دهند. حداقل در سوابق عمومی، شواهد کمی وجود دارد که نشان دهد مقامات ژاپنی موضوع قطر را به طور علنی در سفر به عربستان سعودی یا امارات مطرح کردند.

ژاپن بین آمریکا و ایران گرفتار شد

موضوع ایران یکی دیگر از مسائل امنیتی منطقه ای است که بر مشکلاتی که ژاپن در تلاش برای شکل دادن به محیط منطقه با موقعیت پوشش خود با آن مواجه است، تاکید می کند. ایران یکی از دو تامین کننده بزرگ نفت ژاپن حتی در دوران پرتلاطمی مانند ملی شدن صنعت نفت ایران در سال ۱۹۵۳ و انقلاب ۱۹۷۹، بود. ایران حتی پس از انقلاب برای بیش از سه دهه در میان تامین‌کنندگان برتر ژاپن باقی ماند و به عنوان اولین تامین‌کننده نفت ژاپن از یک شرکت نفتی غیربین‌المللی در نظر گرفته شد.

شایان ذکر است، ادامه روابط ژاپن با ایران در تضاد با سیاست‌های دیگر قدرت‌های غربی مانند آمریکا و انگلیس بود. در سال ۲۰۱۷، تجارت ژاپن و ایران حدود ۴.۰۵ میلیارد دلار بود. از این میزان، ژاپن ۳.۲۳ میلیارد دلار کالا از ایران وارد کرده که ۹۸ درصد آن را نفت خام تشکیل می دهد. ژاپن ۸۵۱ میلیون دلار کالا به ایران صادر کرد که عمدتاً شامل خودرو، ماشین آلات، فلزات، مواد شیمیایی و مواد معدنی غیرفلزی بود.

ایران به جز عرضه نفت و صادرات خودرو، شریک اقتصادی مهمی برای ژاپن در نظر گرفته نشده است. هر دو کشور تجربه ناگوار ویرانی ناشی از سلاح‌های کشتار جمعی (بمب‌های هسته‌ای در مورد ژاپن و سلاح‌های شیمیایی برای ایران در طول جنگ ایران و عراق) را به اشتراک گذاشته اند؛ نکته‌ای که رئیس‌جمهور ایران حسن روحانی در سال ۲۰۱۳ برای دیدار از فرستاده ویژه ژاپن به کومورا ماساهیکو مطرح کرد. از زمان پایان جنگ سرد، سیاست‌های ژاپن در خلیج‌فارس تا حد زیادی وابسته به آمریکا بوده است. با این حال، در مورد تنش‌های آمریکا و ایران، به نظر می‌رسد که ژاپن ترجیح می‌دهد تا حدی از موضع تهاجمی‌تر آمریکا فاصله بگیرد و خود را به عنوان یک شریک تجاری غیرغربی و غیر اجباری به ایران معرفی کند.

علاوه بر پروژه های انرژی و تجاری، ژاپن تنها کشور بلوک غرب بود که پس از انقلاب اسلامی روابط خود را با ایران حفظ کرد

علاوه بر پروژه های انرژی و تجاری، ژاپن تنها کشور بلوک غرب بود که پس از انقلاب اسلامی روابط خود را با ایران حفظ کرد. علیرغم افزایش فشار ناشی از دورهای تحریم آمریکا علیه ایران و کاهش خرید نفت، تلاش ژاپن برای حفظ شراکت های چند جانبه تا زمانی که امکان پذیر باشد، حکایت از پوشش ریسک دارد. متکی وزیر امور خارجه به مزایای دیپلماتیک بالقوه ژاپن در خلیج فارس اشاره کرده است: ژاپن متحد ایالات متحده است و همچنین روابط خوبی با کشورهای مختلف در خاورمیانه ایجاد کرده است.

بر همین اساس، استفاده از این اهرم ادامه خواهد یافت تا کشورهای مربوطه در سطوح مختلف ترغیب شوند تا برای کاهش تنش ها و ثبات وضعیت در خاورمیانه تلاش کنند. کونو وزیر امور خارجه ژاپن، همچنین مدعی شد که «ما می‌توانیم نقش یک دلال صادق را در خاورمیانه بازی کنیم، زیرا هیچ سابقه استعماری یا ردپای منفی در منطقه نداریم». شینزو آبه نیز گفت: «از آنجایی که شرایط سخت است، با توجه به روابط ائتلافی با ایالات متحده و روابط دوستانه طولانی مدت با ایران، فقط ژاپن می تواند در اینجا کاری انجام دهد.» آبه از دادن مسئولیت به کشور خاصی برای حملات مرموز به تاسیسات نفتی عربستان در سال ۲۰۱۹ برخلاف آمریکا، انگلیس و سایرین که به صراحت ایران را مشخص کردند، خودداری کرد.

سفر آبه به ایران در سال ۲۰۱۹ اولین سفر نخست وزیر ژاپن در ۴۱ سال گذشته بود. برخی ناظران معتقدند که این یک ترفند انتخاباتی درست قبل از انتخابات مجلس علیا در ژوئیه ۲۰۱۹ بود. جف کینگستون از دانشگاه تمپل در مصاحبه‌ای با بی‌بی‌سی پیشنهاد کرد که نخست‌وزیر می‌دانست که هر تلاشی بیهوده است اما وجهه او را در داخل کشور تقویت می‌کند. آبه امیدوار بود نشان دهد که در تلاش برای انجام کاری است که شایسته یک رهبر بین المللی یک کشور بزرگ است.

ماساکی نوگوچی، سفیر سابق ژاپن در یمن، اظهار داشت که آبه از این فرصت به عنوان راهی برای رساندن پیام خویشتن داری به دو طرف استفاده می کند. آبه با سفر به ایران و همچنین حفظ رابطه نزدیک با دونالد ترامپ، در موقعیت منحصر به فردی برای گفتگو با هر دو طرف قرار گرفت. در چنین مواردی، نوگوچی احساس می کرد که نخست وزیر می تواند موضع هر یک از طرفین را به طرف دیگر منتقل کند و همچنین پیام تنش زدایی را ارسال نماید.

بنابراین، در حالی که او در واقع عامل میانجی‌گری برای حل‌وفصل نبود، آبه توانست تمایل هر یک از طرف‌ها را برای نشان دادن خویشتن‌داری و جلوگیری از شروع جنگ نشان دهد. اگرچه نوگوچی تصویر نسبتاً خوش بینانه ای از سفر آبه به ایران ترسیم می کند، اما درجاتی از بینش به انگیزه های نخست وزیر ارائه می دهد. در نهایت، روزنامه‌نگار ماکینو به منابع دولتی ناشناس اشاره می‌کند تا توضیح دهد که کل این تلاش ابتکار دفتر نخست‌وزیر بود تا وزارت امور خارجه.

دیپلمات‌های حرفه‌ای در این مسئله تردید داشتند که چنین تلاشی مؤثر باشد یا ارزش تلاش را داشته باشد. بنابراین، به طور ضمنی، این نخست وزیر یا نزدیکان او بودند که میانجیگری احتمالی (یا حداقل پیشنهاد میانجیگری) را متصور شدند. این تمایل شخصی احتمالی نخست وزیر ژاپن ممکن است منعکس کننده تمایل دیرینه او برای نشان دادن به جهان باشد که ژاپن بازگشته است و ژاپن همیشه یک قدرت درجه یک باقی خواهد ماند. بر همین اساس، جای تعجب نیست که رسانه‌های محافظه‌کار داخلی مانند نشریه سانکی با تایید گزارش دادند که ترامپ ظاهراً آبه را تنها پسری می‌داند که می‌تواند میانجیگری را کنار بگذارد.

در طول جنگ سرد، ایالات متحده به طور ضمنی به موضع دیپلماتیک ژاپن در قبال ایران تن داد، اما ژاپن خود را تحت فشار فزاینده ای به ویژه در دوران دولت ترامپ دید

علی‌رغم هر اهرمی که آبه فکر می‌کرد که ممکن است در اختیار داشته باشد، با «معضل تنگه هرمز» در مورد حمایت از ائتلاف دریایی به رهبری ایالات متحده مواجه شد. این معضل خود تا حدی نتیجه تمایل دیرینه ژاپن برای اتخاذ یک موقعیت پوششی در برابر آمریکا و ایران است. با بیان قاطعانه تمایل دولت خود برای ایفای نقش فعال در صلح و حفاظت از خطوط کشتیرانی دریایی، انجام هیچ کاری در بحبوحه این بحران ممکن است اعتبار ژاپن را در این زمینه به شدت تضعیف کند.

متحد ایالات متحده، ژاپن نیز بر این کشور فشار وارد کرده است تا کارهای بیشتری انجام دهد، که نمونه آن توئیت رئیس جمهور وقت ترامپ بود که در آن شکایت کرد که ژاپن باید از کشتی های خود محافظت کند و ایالات متحده خطوط کشتیرانی را برای «غرامت صفر» تضمین می کند. در طول جنگ سرد، ایالات متحده به طور ضمنی به موضع دیپلماتیک ژاپن در قبال ایران تن داد، اما ژاپن خود را تحت فشار فزاینده ای به ویژه در دوران دولت ترامپ دید. با اینکه ژاپن یکی از امضاکنندگان توافق هسته‌ای ایران، برجام نیست، اما کنار گذاشتن و اعمال مجدد تحریم‌ها توسط دولت ترامپ، به روابط ژاپن با ایران آسیب وارد می‌کند.

حتی با وجود دورهای تحریم از سوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا، ایران همچنان یک تامین کننده نسبتاً جزئی نفت برای ژاپن بود. اما این موضوع در سال ۲۰۱۹ تغییر کرد؛ زیرا خروج ایالات متحده از برجام باعث تجدید تحریم ها شد (معافیت ژاپن از تحریم های ثانویه در این دوره منقضی شد). در مقابل، عربستان سعودی و امارات از سال ۱۹۶۰ تاکنون بیش از نیمی (۶۵ درصد در سال ۲۰۱۹) از واردات نفت ژاپن را به طور پیوسته با یکدیگر ترکیب کردند.

شینزو آبه ظاهراً به عنوان یک بازیگر مستقل بی طرف به تهران سفر کرد تا به کاهش تنش بین ایالات متحده و ایران کمک کند. در این راستا، یک مقام وزارت امور خارجه تاکید کرد که سایر بازیگران نیز به این موضوع علاقه دارند و ما می‌خواهیم صدای جامعه بین‌المللی را نه فقط آمریکا به ایران برسانیم. این موضوع نشان می‌دهد که مأموریت آبه تمایل ژاپن برای عمل به برخی از جهات به عنوان پرچمدار جامعه بین‌المللی و ارتقای سطح امنیتی خود در این فرآیند در ذهن بود.

با این حال، دولت ایران به این نتیجه رسید که آبه از طرف ترامپ کار می‌کند و به نظر می‌رسد که این مسئله به شدت به اعتبار سیاست خارجی آبه لطمه زده و روابط سنتی‌تر توکیو با تهران را به خطر می‌اندازد. در دیداری که محدودیت های استقلال ژاپن را به عنوان یک بازیگر بین المللی برجسته کرد، برخی از مقامات ژاپنی گفتند که آبه در دیدار با رهبر معظم انقلاب، سید علی خامنه ای که در مقابل دوربین های تلویزیونی با آبه در کنارش صحبت کرد، تحقیر شد که رهبر ژاپن در حال تلف کردن وقت خود برای آوردن یک پیام از طرف ترامپ است.

در ژاپن، مناقشه بین شورای همکاری خلیج فارس و ایران عمدتاً به عنوان یک موضوع ایالات متحده و ایران با تمرکز محدود بر خود پادشاهی های خلیج فارس شکل می گیرد

برای مالیدن نمک بیشتر به زخم، همزمان با سفر آبه، یک نفتکش تحت مدیریت یک شرکت ژاپنی به طور مرموزی در هرمز مورد حمله قرار گرفت. از آنجایی که وزارت امور خارجه ژاپن ظاهراً می‌دانست که میانجی‌گری به هر حال بی‌فایده است، ارزیابی اینکه آیا این تلاش‌ها تأثیری بر برداشت‌های قبلی ژاپنی‌ها از زمینه امنیت منطقه‌ای داشته است، دشوار است. با این وجود، این سیلی بار دیگر بر توانایی‌های محدود ژاپن برای تأثیرگذاری بر ایران یا آمریکا و به‌طور گسترده‌تر ناتوانی در تبدیل موقعیت حفاظتی خود به نفوذ استراتژیک تأکید کرد.

ترامپ خیلی سریع تلاش آبه برای دیپلماسی را رد کرد. علاوه بر این، نحوه استقرار بعدی «جمع‌آوری اطلاعات» (عدم پیوستن به ائتلاف آمریکایی، اجتناب از تنگه هرمز و خلیج فارس) نشان‌دهنده تداوم رویکرد پوشش‌دهی ژاپن در گذشته است. در ژاپن، مناقشه بین شورای همکاری خلیج فارس و ایران عمدتاً به عنوان یک موضوع ایالات متحده و ایران با تمرکز محدود بر خود پادشاهی های خلیج فارس شکل می گیرد. با توجه به تشدید تنش در تنگه هرمز، ژاپن نیروهای امدادی را برای «جمع‌آوری اطلاعات» در مدت کوتاهی پس از سفر نخست‌وزیر آبه به امارات مستقر و از دولت امارات حمایت کرد.

اگرچه ژاپن آشکارا روابط قوی با ایالات متحده و پادشاهی های خلیج فارس دارد، اما مایل است با ایران دوستی داشته باشد

همانطور که رسانه‌های ایرانی اشاره کردند، دولت ژاپن اعلام کرد که با ائتلاف تحت رهبری آمریکا، عملیات سنتینل یا نگهبان همکاری خواهد کرد اما به آن نپیوست. این موضوع نشان می دهد که اگرچه ژاپن آشکارا روابط قوی با ایالات متحده و پادشاهی های خلیج فارس دارد، اما مایل است با ایران دوستی داشته باشد. کیشی نوبوو وزیر دفاع ژاپن حتی با همتای ایرانی خود تماس گرفت تا درباره تمدید ماموریت نیروهای امدادی سوریه توضیح دهد. تأکید شدید بر ماهیت «جمع‌آوری اطلاعات» این مأموریت و همچنین تمایل به حفظ خطوط ارتباطی، نشان دهنده تمایل ژاپن به عدم جانبداری در برابر ایران است.

به گفته وب سایت وزارت دفاع ژاپن، استقرار نیروی دریانوردی دفاع‌ازخود ژاپن، خود به منظور محافظت از ایمنی کشتی های ژاپنی با تقویت قابلیت های جمع آوری اطلاعات ژاپن است. کشتی‌های نیروی دریانوردی دفاع‌ازخود ژاپن در منطقه می‌توانند اطلاعات مربوط به اندازه، سرعت، جهت و ملیت همه کشتی‌های ورودی و خروجی را جمع‌آوری کنند و به آسانی آنها را در اختیار کشتی‌های تجاری ژاپنی قرار دهند.

با انجام این کار، آنها امیدوار بودند که بتوانند کشتی های مشکوک یا علائم اولیه موقعیت های خطرناک را شناسایی کنند. بر همین اساس، به نظر می رسد منابع ژاپنی نسبتاً از تصمیمات آبه، هم برای استقرار نیروی دریانوردی دفاع‌ازخود ژاپن و هم برای نپیوستن به ائتلاف ایالات متحده، آگاه هستند. با توجه به محدودیت‌های قانونی قانون اساسی این کشور، برخی ابراز نگرانی کرده‌ بودند که این استقرار نمی‌تواند به اندازه کافی برای محافظت از کشتی‌های ژاپنی عمل کند.

با این حال، بیگانگی ایران بزرگترین دلیل ژاپن برای اجتناب از چسبیدن به ائتلاف تحت رهبری آمریکا بود. صفحه وب سایت وزارت دفاع و همچنین یک تحلیلگر ژاپنی، واکنش مثبت روحانی، رئیس جمهور ایران به اعلام ژاپن برای نپیوستن به ائتلاف را برجسته کرد. این موضوع به عنوان دلیلی در نظر گرفته شد که نشان می‌دهد اقدامات یکسان‌تر ژاپن تضمین می‌کند که می‌تواند روابط خوبی را با هر دو طرف حفظ کند.

علاوه بر این، این واقعیت که پارامترهای جغرافیایی ماموریت نیروی دریانوردی دفاع‌ازخود ژاپن خلیج فارس و تنگه هرمز را حذف می کند (به جای تمرکز بر خلیج عمان) نشان دهنده قصد ژاپن برای در نظر گرفتن حساسیت های ایران است. نگرش «اول آمریکا» رئیس جمهور وقت دونالد ترامپ، دلیل دیگری است که ژاپن بر ابتکارات مستقل خود تأکید کرده و به ایالات متحده نشان می دهد که ژاپن مایل به انجام کارهای بیشتر و کمک به تحمل بار امنیت خلیج فارس است.

زمانی که دولت بایدن تمایل خود را برای احیای برجام نشان داد، موتگی، وزیر امور خارجه ژاپن طی یک تماس تلفنی از همتای ایرانی خود خواست تا در پاسخ به آن «رویکردی سازنده» اتخاذ کند که متگی در ادامه بر اتحاد ژاپن با آمریکا و همچنین روابط دوستانه سنتی با ایران تاکید کرد.