عملکرد منظقه ازاد انزلی و سایر مناطق کشور
کارواشتغال گیلان :مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی به تحلیل و بررسی عملکرد اقتصادی مناطق آزاد تجاری صنعتی جمهوری اسلامی ایران پرداخته است. این گزارش آمار و اطلاعات مناطق آزاد طی سال‌های اخیر (بازه زمانی ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۸) را بررسی کرده است.
این گزارش نوشت: برای ارزیابی بهتر مناطق آزاد، می‌توان آمار عملکرد مناطق را با مناطق آزاد موفق سایر کشورها و یا آمار کل کشور مقایسه کرد؛ هرچند که ایجاد مناطق آزاد در ایران با الگوبرداری از مناطق آزاد موفق شرق آسیا بوده و در دلایل توجیهی ایجاد مناطق آزاد جدید نیز به موفقیت آن مناطق اشاره می‌شود، اما عملکرد مناطق ایران در برابر مناطق آزاد موفق تقریباً ناچیز است و مسئولان مربوطه علت آن را شرایط خاص کشور و تحریم‌های ظالمانه می‌دانند که البته این موضوع در هنگام تصویب مناطق جدید نیز باید همواره موردتوجه مسئولان قرار گیرد. هرچند که مناطق آزاد از امتیازات و تسهیلات بیشتری نسبت به سرزمین اصلی برخوردار هستند، اما مقایسه عملکرد مناطق آزاد در مقیاس کشور که از منظر بسیاری از شرایط نظیر مسائل اقتصادی، تحریم‌ها و … مشابهت دارند، می‌تواند نقش مناطق را در توسعه و بهبود شرایط اقتصادی کشور نشان دهد.
هفت منطقه آزاد کشور با مساحت حدود ۵۶۰ هزار هکتار، تقریباً ۳٫۷ برابر شهرک‌ها و نواحی صنعتی کشور وسعت دارند. شایان‌ذکر است تا پایان سال ۱۳۹۸ تعداد ۸۲۱ شهرک و ناحیه صنعتی فعال با وسعت ۱۵۰ هزار هکتار در کشور وجود دارد که تعداد ۴۵ هزار و ۶۶۲ واحد در آن به بهره‌برداری رسیده و ۹۲۱ هزار و ۵۱۱ نفر در این واحدها اشتغال دارند.
در بخش بررسی صادرات مناطق آزاد به دو موضوع واردات و صادرات پرداخته شده است. براساس آمار ارائه شده از سوی دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد، میزان صادرات از مناطق آزاد به خارج از کشور شامل صادرات کالا، صادرات خدمات و صادرات مجدد به تفکیک هر منطقه به ترتیب مناطق آزاد انزلی، اروند و ارس بیشترین صادرات و مناطق آزاد ماکو و چابهار کمترین صادرات را به خود اختصاص داده‌اند؛ همچنین میزان صادرات مناطق آزاد به‌صورت میانگین طی سال‌های مورد بررسی حدود ۷۱۷ میلیون دلار است.
آمار صادرات مجدد به‌صورت مجزا از آمار صادرات کالا و خدمات مناطق آزاد نمایش داده می شود که براساس آن، تقریباً ۵۰ درصد مجموع صادرات مناطق آزاد مربوط به صادرات مجدد بوده و مابقی آن صادرات کالا و خدمات است. آمار تفکیکی از میزان صادرات خدمات مناطق آزاد به خارج از کشور ارائه نشده است.
آمار صادرات کشور به تفکیک صادرات خدمات استخراج شده، مجموع صادرات مناطق آزاد با صادرات کل کشور مقایسه شده است. براین‌اساس صادرات مناطق آزاد در مقایسه با صادرات کشور بدون درنظرگرفتن صادرات مشتقات نفتی و میعانات گازی از سرزمین اصلی، حدود ۲ درصد و در مقایسه با کل صادرات کشور حدود ۱ درصد است.
در بخش واردات هم اینطور نوشته شده است که مجموع واردات کالا به محدوده مناطق آزاد ایران طی سال‌های ۱۳۹۲ الی ۱۳۹۸ که به‌منظور مصرف، فروش و یا تولید در منطقه صورت‌گرفته ۱۰٫۱۵ میلیارد دلار است که به‌صورت میانگین معادل ۱٫۴۵ میلیارد دلار در سال است. با این حساب واردات کالا به محدوده مناطق آزاد بیش از ۲ برابر صادرات این مناطق به خارج از کشور است. بیشترین واردات از طریق مناطق آزاد کیش، قشم و چابهار صورت می‌پذیرد و کمترین واردات مربوط به مناطق آزاد ماکو و انزلی است.
با توجه به آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، میانگین واردات کالا به کشور در سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۸ حدود ۴۷ میلیارد دلار است که با این حساب، مناطق آزاد حدود ۳٫۱ درصد واردات کل کشور را به خود اختصاص می‌دهند؛ البته این آمار، بدون احتساب میزان واردات کالای تجاری از طریق مناطق آزاد به سرزمین اصلی است که سالیانه تا سقف ۳ میلیارد دلار کالا از این طریق وارد شده و با درنظرگرفتن آن، واردات مناطق آزاد حدود ۹ درصد واردات کل کشور خواهد بود. همچنین شایان‌ذکر است در مناطقی نظیر قشم، حجم قابل‌توجهی کالا از مسیرهای غیررسمی و بدون ثبت در گمرک منطقه آزاد وارد می‌شود که آمار دقیقی از آن وجود ندارد و در صورت محاسبه، مناطق آزاد قطعاً سهم بیشتر در واردات کالا خواهند داشت.
طبق آمار تفکیکی ارائه شده از نوع واردات به مناطق آزاد در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷، به ترتیب حدود ۳۰ و ۵۰ درصد اقلام وارد شده به محدوده مناطق آزاد مرتبط با واحدهای تولیدی بوده و مابقی اقلام نهایی جهت فروش و مصرف در منطقه است.