یک آموزش ساده به کودکان و زنان میوه‌چین، چگونه جنگل‌های زاگرس را نجات داد
جنگل‌های بلوط زاگرس یکی از مهمترین زیستگاه‌های جنگلی است که به علت بروز آتش‌سوزی در چند سال گذشته بخش زیادی از این عرصه نابود شده است، مدتی است یکی از انجمن‌های محیط‌زیستی با مشارکت مردمی در استان کهگیلویه و بویراحمد با برگزاری دوره‌های آموزشی بین جوامع محلی موفق به کاهش ۸۰ تا ۹۰ درصدی آتش‌سوزی در این جنگل‌ها شد.
گروه جامعه ایرنا – دوباره دود سیاهی از دور دیده می شود که از دل جنگل های زاگرس خود را به بالا می کشد، بند دلت پاره می شود، امسال این صحنه برای چندمین بار است که مشاهده می شود، دودی که ملغمه ای از رنگ سیاه و خاکستری است زبانه کشان به آسمان می رود، این یعنی اینکه جنگل باز هم گرفتار شعله های بی رحم آتش شده است، در این شرایط می توانید وضعیت گونه های جانوری که در آن منطقه زندگی می کنند را تصور کنید، به این سو و آن سو می دوند تا شاید بتوانند از گزند آتش در امان بمانند اما شک ندارند که خانه شان به ویرانه ای از خاکستر تبدیل خواهد شد؛ حال اگر فرزندانشان هنوز توان حرکت نداشته باشند در نهایت ناامیدی خواهند سوخت، با این روند تلاش یک ساله آنها برای برپا کردن خانه و به دنیا آوردن فرزند از بین می رود.
این سرنوشت بخش زیادی از جنگل های زاگرس و زیستمندان آن است که در چند سال گذشته بسیار افزایش یافته و موجب نابودی تعداد زیادی از درختان بلوط شده است، آمارها نشان می دهد که در چند دهه اخیر حدود یک ششم جنگل های زاگرس به دلایل مختلف انسانی و طبیعی از بین رفته اند، در سال ۱۳۹۵ بیش از ۷۰ فقره آتش سوزی در جنگل های زاگرس واقع در استان کهگیلویه و بویراحمد رخ داد که موجب نابودی بیش از ۹۰۰ هکتار از این جنگل شد، در سال ۹۸ نیز ۳۶۴ هکتار جنگل در این استان دچار آتش سوزی شد که به اعتقاد کارشناسان عامل اصلی این آتش سوزی ها انسانی بوده است.
جنگل های زاگرس در غرب کشور با ۶ میلیون هکتار در ۹ استان گسترده شده است، گونه غالب این جنگل درختان بلوط است که ۴۰ درصد جنگل های ایران را تشکیل می دهد، این عرصه جنگلی از دیرباز مورد توجه بوده و یونانی ها پشتکوه کنونی را که ایرانیان پاطاق می‌گویند، به نام زاگرس می‌نامیدند. این نام به مرور زمان به سرتاسر کوه‌هایی که در دنباله کوه‌های ارمنستان، از منتهی الیه شمال غربی ایران آغاز و سپس غرب و جنوب غرب ایران را طی می‌کند تعمیم داده شد.
در این عرصه وسیع جنگلی علاوه بر درختان بلوط، گونه های درختی از جمله افرا، کیکم، بنه، زبان گنجشک، گلابی وحشی، ولیک، ارغوان، انواع بادام و دیگر درختان نیز رشد می کنند، اما در چند سال اخیر به دلایل مختلفی از جمله آتش سوزی، انواع بیماری ها، قاچاق چوب، زمین خواری، چرای بی رویه دام و تغییر کاربری بخش زیادی از این عرصه های جنگلی نابود شدند، درباره تعداد گونه و زیر گونه‌های بلوط در منطقه زاگرس اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد اما توافق عمومی بر وجود سه گونه مهم بلوط دار مازو، بلوط ایرانی و یوول در این منطقه است که تمام آنها با وجود عوامل مختلف انسانی و طبیعی در معرض نابودی قرار دارند.
با توجه به روند سریع تخریب جنگل های زاگرس، تشکل نهضت سبز زاگرس که بیش از دو دهه است در منطقه زاگرس در استان کهگیلویه و بویراحمد فعالیت می کند دست به کار شد تا با فرهنگ سازی و برگزاری دوره های آموزشی، مردم را نسبت به اهمیت حفظ این جنگل آگاه کند، اقدامات ارزنده این تشکل موجب شد که در سیزدهمین دوره جایزه ملی محیط زیست شایسته تقدیر تشخیص داده شود ، با توجه به این موضوع پای صحبت های دبیر تشکل نهضت سبز زاگرس نشستیم تا با اقدامات آن آشنا شویم.
امید سجادیان به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: در چند سال گذشته جنگل های زاگرس آسیب های زیادی دیدند، با توجه به بهره برداری های نامتوازن و ناپایدار فشار زیادی متوجه این عرصه های جنگلی شده است، از طرف دیگر بحث آتش سوزی است که سالانه هکتارها از اراضی جنگلی طعمه آن شده و از بین می روند، در کنار اینها انواع بیماری ها، زمین خواری و تغییر کاربری ها هم مزید بر علت شده اند.
وی تاکید کرد: این عوامل اثر نامطلوب بر روی جنگل گذاشته و موجب شده که زادآوری در جنگل بسیار کم شود، حتی در منطقه ای که موفق می شود از تمام این عوامل جان سالم به در ببرد و بخواهد زادآوری داشته باشد ناگهان یک آتش سوزی باعث می شود تمام نهال های خودرو و درختان جوان از بین برود که ضربه بزرگی بر پیکر کم جان جنگل وارد می کند.
وی افزود: در سال های اخیر بحث آتش سوزی به ویژه در حوزه زاگرس بسیار مشکل ساز شده و بخش زیادی از جنگل و زیستمندان آنرا نابود کرده است، سال گذشته در شهرستان بویراحمد در یک روز ۷ فقره آتش سوزی در نقاط مختلف جنگل های زاگرس رخ داد، ادامه این روند موجب می شود تا چند سال آینده دیگر جنگلی در زاگرس باقی نماند.
سجادیان گفت: بر این اساس تصمیم گرفتیم تا در قالب تشکل نهضت سبز زاگرس اقداماتی را در راستای کاهش آسیب به جنگل انجام دهیم، در این راستا کارها را آغاز کردیم، در ابتدای کار متوجه شدیم عوامل مختلفی در قالب عمدی و سهوی در بروز آتش سوزی ها در جنگل های زاگرس دخیل هستند، از طرفی مساله دیگری که در چند سال گذشته اهالی بومی با آن مواجه شدند این بود که مردم در زمان بروز آتش سوزی برای کمک وارد میدان می شدند، این در حالی بود که هیچ آموزشی ندیده بودند و ساماندهی نشده بودند، همین مساله موجب زخمی شدن و گاها فوت افراد می شد.
وی اظهار داشت: از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ حدود ۱۷ نفر از داوطلبان مردمی در زاگرس که در عملیات اطفاء آتش سوزی شرکت کرده بودند آسیب دیدند و تعدادی جان خود را از دست دادند، در واقع گروه های مردمی با توجه به علاقه ای که به محیط زیست منطقه خود دارند در زمان آتش سوزی وارد میدان می شدند و آسیب می دیدند، بنابراین با توجه به گستردگی آتش سوزی تصمیم بر ساماندهی آنها گرفتیم و این کار را نیز آغاز کردیم.
سجادیان تاکید کرد: البته آمارها از میزان آتش سوزی ها و افراد آسیب دیده متفاوت است اما مساله مهم این است که فردی که وارد میدان می شود برای همان تک درخت بلوطی است که سالها شاهد رشد آن بوده بنابراین مساله آمار نیست بلکه مهم ساماندهی افراد محلی در راستای حفاظت از جانشان و محیط زیست منطقه است.
وی ادامه داد: بنابراین در ابتدای کار دلایل بروز آتش سوزی ها را بررسی کردیم چون تا علت را ندانیم نمی توانیم برنامه ریزی کنیم، بعد از بررسی ها مشخص شد که آتش سوزی ها یا عمدی هستند و یا سهوی، حال سوال پیش می آید که آیا برای سهوی ها می توان برنامه ریزی کرد؟ عمدی ها چطور؟ چگونه می توان آتش سوزی را کم کرد؟ در بحث آتش سوزی تمام انرژی بر روی عملیات اطفاء است البته بسیار مهم است اما خیلی از کارها را می توان از قبل پیش بینی کرد و مانع بروز آتش سوزی شد یا آمادگی برای مقابله ایجاد کرد نه اینکه آتش سوزی شروع شود حالا تازه بخواهیم کار را آغاز کنیم یا ببینیم برای مناطقی که آسیب دیدند چه کار می توان کرد.
دبیر تشکل نهضت سبز زاگرس تصریح کرد: سعی کردیم در برنامه ای که داشتیم تمام اینها را در نظر بگیریم، ابتدا دلایل آتش سوزی ها را بررسی کردیم، بنابراین عوامل عمدی و سهوی با مشارکت مردم در کارگاه های آموزشی بیان و با توجه به مشارکت مردم راهکارهای خوبی ارائه شد.
وی افزود: بعد از آن یک سری برنامه ریزی هایی انجام دادیم، در بخشی از آن بر روی آموزش افراد تمرکز کردیم و در بخش عملیات تیم سازی ها را انجام دادیم، هر تیمی را با تعداد افراد بالای ۱۸ سال تعیین کردیم، این افراد باید آمادگی جسمانی خوبی داشته باشند علاوه بر این در حوزه محیط زیست افراد خوشنامی باشند، بعد از آن تیم ها را آموزش دادیم و برای همه آنها کارت امنیت صادر کردیم، چون بحث فداکار خدمت در سازمان حفاظت محیط زیست مطرح است از این رو افرادی که دارای این کارت هستند در صورت بروز آسیب حین انجام عملیات می توانند از مزایای فداکار خدمت در سازمان بهره مند شوند.
سجادیان گفت: در این روند تجهیزات فردی را در اختیار این افراد گذاشتیم، محلی را برای نگهداری این تجهیزات تعیین کردیم تا در استفاده از آنها در زمان لزوم تعارضی ایجاد نشود و هر زمانی که نیاز بود به آنها دسترسی داشته باشند، در ادامه با توجه به نظرات مردم در آتش سوزی های سهوی آمدیم گروه هایی که در آتش سوزی دخیل بودند را آموزش دادیم مانند کودکان یا زنانی که برای چیدن میوه‌های جنگلی و گیاهان دارویی وارد جنگل می شدند، دامدارانی که با برپا کردن آتش ممکن بود موجب بروز آتش سوزی شوند، برای همه اینها دوره های آموزشی برگزار کردیم.
در بحث آتش سوزی تمرکز بر روی اطفا است در حالی که با انجام یک سری اقدامات می توان از ابتدا مانع بروز آتش سوزی شدوی اظهار داشت: به آنها آموزش دادیم که وقتی وارد جنگل می شوند چگونه رفتار کنند تا آتش سوزی های سهوی در مناطق رخ ندهد، این آموزش ها در کاهش آتش سوزی ها بسیار تاثیرگذار بود، حتی شکل صحیح برپا کردن آتش و جمع آوری چوب از جنگل را هم به آنها آموزش دادیم، در واقع در این دوره های آموزشی نحوه درست استفاده کردن از جنگل را به مردم محلی آموزش دادیم.
دبیر تشکل نهضت سبز زاگرس درباره اینکه این دوره های آموزشی تا چه اندازه در کاهش آتش سوزی ها تاثیر داشته است گفت: این آموزش ها باعث شد که امسال در منطقه ۸۰ تا ۹۰ درصد کاهش آتش سوزی داشته باشیم، امسال فقط ۲ فقره آتش سوزی در منطقه داشتیم که آن هم با ورود تیم هایی که آموزش دادیم و تجهیزشان کردیم، مهار شد در حالی که سال های قبل در یک بازه زمانی کوتاه ۷ مورد آتش سوزی در منطقه رخ داده بود، با اینکه امسال دمای هوا هم زیاد بود اما کاهش آتش سوزی داشتیم، علاوه بر این چون بخشی از منطقه قُرُق بود بنابراین علف های بلند و خوبی رشد کرده بود اما با این حساب باز هم آتش سوزی نداشتیم.
وی درباره قرق مناطق اظهار داشت: قرق به صورت حفاظت مشارکتی انجام می شود، دامداران همکاری خوبی دارند و وارد منطقه قرق نمی شوند، حتی با دامدارانی که از مناطق دیگر هم می آمدند صحبت کردیم و با ما همراه شدند و وارد منطقه قرق شده نمی شدند، خودشان می دیدند که پوشش گیاهی منطقه قرق شده نسبت به مناطق دیگر چقدر متفاوت است از این رو خیلی همکاری کردند، حتی زمانی که جاده های منتهی به مناطق قرق باز باشد خودشان پیشنهاد می دادند که جاده مسدود شود، این کار باعث شد حتی چند منطقه دیگر هم از ما درخواست کنند تا با مشارکت جوامع محلی برای آنها هم منطقه قرق ایجاد کنیم و اعلام کردند که دام را وارد منطقه نمی کنند تا زمان بذر ریزی گیاهان تمام شود.
سجادیان گفت: چون در روند آتش سوزی و چرای بی رویه دام فرصت احیا از جنگل گرفته می شود از این رو با قرق کردن این فرصت به طبیعت داده می شود تا درختان و گیاهان جوانه بزنند و به بذر بنشینند، در چند سال گذشته به علت استفاده بی رویه از مناطق برخی از گونه های گیاهی از جمله گیاه جاشیر، بیلهر و گل سرخ در منطقه در خطر انقراض قرار گرفته بودند که با انجام قرق آنها را احیا کردیم.