غفلت از تنوع گیاهی؛ ثروت بی‌نظیری که سایر کشورها غبطه آن را می‌خورند
در شرایطی که حداقل ۴۰ درصد اقتصاد جهان و ۸۰ درصد نیازهای بشر وابسته به منابع تنوع زیستی، ذخایر ژنتیکی و مشتقات زیستی است و ایران نیز به دلیل برخورداری از ۱۱ اقلیم آب و هوایی از ۱۳ اقلیم موجود، استثنایی‌ترین کشور برخوردار از این منابع طبیعی خدادادی است اما حراست و بهره‌برداری از بسیاری از گونه‌های زیستی به خصوص حوزه گیاهی کشور مطلوب نیست.
به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، تنوع زیستی یک شبکه حیاتی است که حاصل میلیون ها هزار سال تکامل است و ذخایر ژنتیکی نیز شامل مواد ژنتیکی با ارزش بالفعل و بالقوه در هر ماده گیاهی، جانوری، میکروبی یا از سایر منابع دارای عملکرد وراثتی است.
در این بین تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی فلات ایران یکی از استثنایی‌ترین و باارزش‌ترین تنوع های زیستی در دنیا محسوب می شود و این ارزش فوق العاده به این علت است که جنوب کشور محل تلاقی مناطق جغرافیایی جانوری پاله‌آرکتیک، اتیوپیایی، شرقی و هندواسترالیایی بوده است.
غفلت از ثروت بی‌نظیری که سایر کشورها غبطه آن را می‌خورند
همچنین فلات ایران به عنوان پلی بین اروپا و آسیا در طول چند میلیون سال گذشته محل عبور گونه‌های مختلف جانوری و محل سکنی بسیاری از گونه‌های حشرات بوده است و به دلیل برخورداری از اقلیم‌های متفاوت، از لحاظ ارتفاع، پوشش گیاهی و نوع خاک، حشرات مختلفی را در خود جای داده است.
با وجود آنکه حداقل ۴۰ درصد اقتصاد جهان و ۸۰ درصد نیازهای بشر وابسته به منابع تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی و مشتقات زیستی است اما وضعیت تنوع زیستی ایران و همچنین بهره برداری از بسیاری از گونه های زیستی غنی ایران به خصوص حوزه گیاهی که یک ثروت خدادادی محسوب می شود مناسب و مطلوب نیست.
جانوران هم در خطر انقراض
مدتی پیش نیز دانشمندان از وقوع انقراض ششم خبر دادند و اعلام کردند تا سال ۲۱۰۰ میلادی نیمی از گونه های حیوانات روی زمین نابود و منقرض می شوند. در ایران نیز رشد جمعیت، نابودی زیستگاه، عدم آگاهی و فرهنگ سازی و شکار بی رویه باعث از بین رفتن تعداد زیادی از جانداران شده است. به طوری که در سال های اخیر ببر مازندران و شیر خوزستان منقرض شده و در حال حاضر حدود ۱۲۸ گونه جانوری و مهره‌دار کشور از جمله میش، مرغ، یوزپلنگ و سمندر در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند.
غفلت از ثروت بی‌نظیری که سایر کشورها غبطه آن را می‌خورند
مساله ای بسیار مهم که به گفته مختار جلالی جواران از متخصصان حوزه ژنتیک کشورمان که ریاست انجمن ژنتیک ایران و استادی دانشگاه تربیت مدرس را نیز عهده دار است، قرار است یکی از بحث های ششمین کنگره بین‌المللی و هجدهمین کنگره ملی ژنتیک ایران همراه با جایزه ایده بازار ژنتیک ایران باشد.
این کنگره از دوم تا چهارم خردادماه امسال در سالن ابوریحان مرکز همایش های بین المللی دانشگاه شهید بهشتی برگزار می شود.
ایران، تنها کشور دنیا که دارای ۱۱ اقلیم آب و هوایی است
رییس انجمن ژنتیک ایران در گفت و گو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا با بیان اینکه، خداوند متعال همه نعمات را به سرزمین ایران ارزانی داشته است، افزود: در کل دنیا در حالی که ۱۳ اقلیم یا شرایط آب و هوایی متغیر وجود دارد، ۱۱ اقلیم آن از جمله گرم، سرد، خشک و مدیترانه ای در ایران وجود دارد و این تنوع آب و هوایی متغیر یعنی تنوع ژنتیکی و گیاهی خود یک ثروت و دارایی غنی ملی است.
غفلت از ثروت بی‌نظیری که سایر کشورها غبطه آن را می‌خورند
وی با ذکر مثالی گفت: در یک مقطعی کل کره زمین یخبندان شد و تمام موجودات اروپا و کانادا یخ زدند و از بین رفتند اما در حاشیه دریای مازندران ایران با وجود جنگل های هیرکانی این اتفاق نیفتاد.
جلالی ادامه داد: در واقع به دلیل شرایط اقلیمی خاص ایران، تنوع زیستی کشورمان آسیبی ندید؛ به عنوان مثال شما ممکن است ساعت ها بر فراز کشور کانادا پرواز کنید که فقط درخت های سرو و کاج و برگ سوزنی مشاهده خواهید کرد این درحالی است که اگر به جنگل های شمال بروید، در یک شعاع یک کیلومتری انواع گیاهان، حشرات، جانوران، خزندگان، چرنده و پرنده ها را مشاهده خواهید کرد.
ذخایر ژنتیکی ایران، ثروتی ارزشمندتر از نفت و گاز
استاد دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به اینکه، طبق ارزیابی کارشناسان در حال حاضر ایران از نظر گاز و نفت و برخی دیگر از منابع زیرزمینی جزو کشورهای برتر دنیا محسوب می شود، افزود: این در حالی است که تمام ارزش اقتصادی نفت و گاز کشف شده کمتر از ارزش اقتصادی ذخائر ژنتیکی ایران است.
جلالی با بیان اینکه، ارزش ذخایر ژنتیکی برخی موجودات در دنیا به دلایل منحصربه‌فرد بودن بسیار بالاست، ماهی خاویاری ایران را از آن جمله دانست و افزود: این ماده غذایی ارزشمند هم اکنون در دنیا ده‌ها میلیون تومان خرید و فروش می شود.
غفلت از ثروت بی‌نظیری که سایر کشورها غبطه آن را می‌خورند
وی در ادامه در توضیح بیشتری در خصوص منحصربه‌فرد بودن برخی ذخایر گیاهی ایران با ذکر مثالی اظهار داشت: اینکه چرا «گز» اصفهان در دنیا معروف شده است به دلیل آن است که در حوالی اصفهان درختان کوچک گز وجود دارد و از آن شیره مایعی می‌گیرند که به گز انگبین معروف است و این شیره از تعرق درخت به وجود می‌آید و یک مختصری از آن را با شکر مخلوط می کردند و گز درست می کردند و این ماده گیاهی طعم گز اصفهان را معروف و منحصربه‌فرد کرد.
رییس انجمن ژنتیک ایران ادامه داد: یکی از اساتید حوزه گیاه شناسی کشور که بنده در دانشگاه تهران در حضورشان تلمذ می کردم، می گفتند تنها نقطه دنیا که این درخت گز وجود دارد، همان حوالی اصفهان است و این منبع گیاهی اگر از بین برود، برای همیشه از بین رفته است و شامل بسیاری دیگر از ذخایر گیاهی و جانوری ایران هم می شود.
وی با ذکر مثال دیگری افزود: گیاه علف هرز متشکل از ۲۰ هزار ژن منحصربه‌فرد است؛ ما می توانیم با استفاده از علوم مهندسی ژنتیک مثلا ژن مقاومت به شوری، یا ژن مقاومت به بیماری، ژن مقاومت به گرما و سرمای آن را جدا و به منظور افزایش تولید کمی یا کیفی به سایر گیاهان منتقل و جا به جا کنیم.
وی ادامه داد: این در حالی است که اگر بخواهیم همان ژن را ایجاد کنیم، به میلیاردها تومان هزینه نیاز دارد؛ ضمن اینکه شاید اصلا قابل پرورش هم نباشد و خداوند متعال رایگان اینها را در اختیار ما ایرانیان گذاشته است.
جلالی با طرح این سوال که آیا یک خیاط بدون پارچه می تواند کت و شلوار بدوزد؟ ادامه داد: در واقع خیاطی می تواند کت و شلوار ارزشمندتر بدوزد که در وهله نخست پارچه با کیفیت در اختیار داشته باشد و در اینجا ژن ها همان پارچه های حریر و ابریشمی ارزشمند محسوب می شوند و لازمه دیگر این است که خیاط در کار خود مهارت داشته باشد.
اهمیت ثروت تنوع زیستی ایران را متاسفانه درک نکرده‌ایم
این دانشمند کشورمان در ادامه اذعان کرد: تاکنون قدر تنوع زیستی، این نعمتی را که خداوند رایگان به سرزمین ایران به دلیل وجود یازده اقلیم از ۱۳ شرایط آب و هوایی جهان داده است، تاکنون درک نکرده ایم؛ گاها مشاهده می شود که برخی شهروندان برای گرم کردن خود در جنگل ها انواع گیاهان و درختان را می سوزانند یا آنها را قطع می کنند و می فروشند.
جلالی ادامه داد: این تنوع زیستی دارای ژن های ذی قیمتی هستند که نمی توان روی آن قیمت گذاشت؛ اینها داشته هایی هستند که برای کارهای بعدی از جمله مهندسی ژنتیک و اصلاح نژاد می توانیم از آنها بهره برداری کنیم.
رییس انجمن ژنتیک ایران، بی توجهی به حوزه زیستی کشور را به بی توجهی به آثار باستانی کشور تشبیه کرد که در طول سال های گذشته بسیاری از آنها به راحتی توسط خارجی ها به خارج از کشور منتقل شدند، آثار و ذخایر تاریخی ذی‌قیمتی که به گفته وی هم اکنون برخی از کشورها از جمله فرانسه، انگلیس و آمریکا با نمایش آنها در موزه های خود درآمدزایی می کنند.
وی افزود: به دلیل اینکه اهمیت ذخایر ژنتیکی را هم نمی دانیم، این ثروت ذی‌قیمت در حال نابودی است یا به یغما می رود اما اگر قدر این ثروت به خوبی درک شود، از آن حراست و بهره برداری می شود.
مسوولیت بسیار خطیر وزارت کشاورزی و سازمان محیط زیست
این محقق کشورمان در پاسخ به این سوال که چه ارگان و نهادی مسوولیت توجه به حفظ تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی کشور را به عنوان یک ثروت ارزشمند عهده دار است، اظهار داشت: در این حوزه همه ما مسوول هستیم به طوریکه اساتید و متخصصان و مسوولان و رسانه ها همه مسوول هستند اما حوزه اثرگذاری هرکدام از این بخش ها متفاوت است.
جلالی افزود: قطعا اساتید دانشگاه، متخصصان و انجمن های علمی از جمله انجمن ژنتیک در حوزه تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی مسوولیت سنگینی دارند اما در کنار حوزه علمی، مسوولیت بخش های ذیربط همچون وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست و سایر بخش هایی که باید از این ثروت ملی و امانت الهی محافظت، حراست، بهره برداری و نگهداری برای نسل های بعدی کنند، بسیار بیشتر است.
وی با تاکید بر اینکه، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست در این حوزه نقش کلیدی و اساسی دارند، افزود: بانک های ژن زنده و بذر تحت مدیریت وزارت جهاد کشاورزی است و از آن مهمتر سازمان محیط زیست است که باید بتواند از این ذخایر ژنتیک حفاظت و نگهداری و آنها را معرفی کرده و از خروج آنها از کشور یا بروز آتش سوزی در این مناطق جلوگیری کند.
به گفته این استاد دانشگاه تربیت مدرس، سازمان محیط زیست کشورمان نسبت به وجود ثروت عظیم ذخایر ژنتیکی در طول سال‌های گذشته به دلایل مختلف از جمله بودجه و مدیریت ضعیف، عمل کرده است و این سازمان باید حمایت جدی شود.